Muhasebe Terimlerinin Etimolojisi

Etimolojik bir inceleme ile muhasebede kullandığımız terimlerin kökenine gittiğimizde çok şaşırtıcı, ilginç bulgular çıkıyor karşımıza. Çok fazla sayıda muhasebe terimi olmakla birlikte tümünü değil ama en çok bilinenleri mercek altına almak istedim. Haydi, birlikte inceleyelim mi, önce Muhasebe diyerek 🙂

Muhasebe: Arapça bir sözcük olan “muhāsaba” kelimesinden dilimize geçmiştir. Muhāsaba, hesaplaşma, hesap ilmi anlamına gelmektedir. Muhāsaba kelimesinin kökeni ise yine Arapça olan ve hesap anlamına gelen “hasāb” kelimesinden gelmektedir. Bu kelimenin kökeni ise Arapçada “hsb” köküne dayanmaktadır ve mahsup, muhasebe, hesap eşkökenli kelimelerdir. Batı Avrupa dillerinde de muhasebe, hesap sözcüğünden türemiştir. Örneğin Fransızca’da “comptabilite”, “compte” sözcüğünden, İngilizce’de “accounting”, “account” sözcüğünden türemiştir. Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre Muhasebe kelimesi, “hesaplaşma, karşılıklı hesap görme, hesap işleri ile uğraşma” anlamına gelmektedir.
Amortisman: Maddi duran varlıkların yıpranma aşınma paylarını ifade eden bu terim köken olarak Fransızca’dan, amortissement” sözcüğünden gelmektedir. Kelimenin kökeni Fransızca’da öldürmek, tüketmek anlamındaki “amortir” kelimesinden gelir. Amortir kelimesinin kökeni ise Latincede ölmek anlamına gelen “mort” kelimesine dayanır. Türkçemizde de arabalarda sarsıntı düzenleyici tertibat anlamında da kullanılan amortisör de yine Latincedeki mort kelimesine dayanır.
Avans: Muhasebede önceden yapılan ödeme olarak kullandığımız kelime Türk Dil Kurumu sözlüğünde ‘öndelik’ olarak geçer. Dilimize Fransızca’dan mı yoksa Latince’den mi geldiği konusunda tartışmalar vardır. Fransızca “avance” kelimesinden geldiği kabul edilirken, bazı kaynaklara göre de Latince “abantare” kelimesinden geldiği öne sürülür avansın. Fakat “avans” kelimesinin ticari hayatta kullanımına bakıldığında ve özellikle İtalyan şehirleri ile Osmanlı limanları arasındaki ticaret dikkate alındığında Latince aslından gelme olasılığının daha yüksek olduğu düşünülebilir.
Depozito: Muhasebede ikili bir sözleşmede güvence ödemesi- teminat olarak işlem gören depozito kelimesi dilimize İtalyanca’dan gelmiştir. Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre de güvence akçesi anlamına gelir. Ayrıca bir diğer anlamı da, kabıyla birlikte satılan bir malın kabı için alınan ve kap geri getirildiğinde alıcıya verilen para şeklindedir. Kelimenin Fransızca karşılığı “déposite”, İtalyanca karşılığı ise “deposito” olup; bir yana koyma, saklama anlamına gelmektedir.
Emtia: Kelime Arapça kökenlidir. Türk Dil Kurumu sözlüğünde anlamı maldır. Emtia, Arapça “metâ” kelimesinin çoğuludur. Metâ ise yine Türk Dil Kurumu Sözlüğünde “ticaret malı” olarak açıklanmıştır. Dolayısıyla, emtia kelimesi ticari malları ifade etmektedir. Emtia kelimesi zaten çoğul bir ifade olduğu için bu kelimeye tekrar çoğul eki eklemek (emtialar şeklinde) doğru olmaz. Emtianın Tekdüzen Hesap Planındaki yansıması 153 numaralı “Ticari Mallar” hesabıdır.
Hasıla: Muhasebede ticari işlemler sonucunda elde edilen gelir olarak bildiğimiz, hasıla kavramı, kelime olarak Arapça’dan dilimize geçmiştir. Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre hasıla kelimesi, “bir işten elde edilen sonuç” anlamındadır. İktisat terimleri sözlüğüne göre ise hasıla kelimesi, “bir üretim etkinliği sonunda yaratılan malların fiziki değerleri” anlamındadır. Hasıla kelimesinin Arapça karşılığı, “hāsila” olup üreyen şey, gelir anlamındadır. Bu kelime Arapçada “ürün, gelir” anlamına gelen “hasıl” kelimesinden gelmektedir.
İskonto: Muhasebede indirim olarak kullanılan bu kavram, kelime olarak Türk Dil Kurumu sözlüğünde indirim, kırdırma şeklinde tanımlanır. İskonto kelimesi İtalyanca “sconto” kelimesinden Türkçeye girmiştir. İtalyancada “sconto” kelimesi “isko’nto” şeklinde telaffuz edilmektedir. İtalyancada indirim anlamını taşıyan sconto kelimesi, indirim yapmak anlamına gelen “scontare” kelimesinden türemiştir. Scontare kelimesi ise İtalyancaya Latinceden girmiştir.
Kasa: Tek düzen hesap planında 100 Kasa hesabı olarak geçen nakit işlemlerde kullanılan en likit dönen varlık olan kasa kelimesi İtalyanca “kutu, fon, vezne” anlamlarına gelen “cassa” kelimesine dayanmaktadır. Türk Dil Kurumu sözlüğünde kasa kelimesi “para veya değerli eşya saklamaya yarayan çelik dolap” olarak tanımlanmıştır. Türk muhasebe literatüründe ise yukarıda da belirttiğim gibi, “kasa” hesabı eldeki nakdi ifade etmektedir. Kasa kelimesi yerine “elde tutulan ve ödemelerde anında kullanılabilen para” anlamına gelen nakit kelimesi de kullanılmaktadır. Bu anlamda kasa = nakit. Kasa kelimesinin Amerikan muhasebe literatüründeki karşılığı ise eldeki ve bankadaki nakit mevcudunu ifade eden “cash” kelimesidir. Bizde de nakit anlamında cash kelimesi oldukça yaygın olarak kullanımdadır. “Cash” kelimesi, “para kutusu” anlamına gelen Fransızca “caisse” ve İtalyanca “cassa” kelimelerinden gelmektedir. Kelimenin kökeni “kutu” anlamına gelen Latince “capsa” kelimesine dayanmaktadır.
Maliyet: Bir malın elde edilmesi için harcanan emek, sermaye gibi üretim faktörlerinin toplamıdır. Arapçadan gelen maliyet kelimesi Türk Dil Kurumu sözlüğünde “Üretimde bir mal elde edilinceye değin harcanan değerlerin toplamı” olarak tanımlanmıştır. Maliyet kelimesi yine Arapçadan gelen maliye (māliyya) kelimesinden doğmuştur. Maliye kelimesi ise Arapça mal (māl) kelimesinden türemiş ve “mala ve gelire ilişkin” anlamından zaman içinde “devletin gelir ve gider idaresi” anlamını kazanmıştır.
Mamul: Mamul, Arapça kökenli bir sözcük olup imalat kelimesinden türemiştir. Türk dil Kurumu sözlüğünde mamul kelimesinin karşılığı “imal edilmiş, yapılmış, işlenmiş” olarak belirlenmiştir. Orhan Hançerlioğlu’nun Ekonomi Sözlüğündeki Osmanlıca dizininde yer alan “mal” kelimesi ve “imal” kelimesi maddeleriyle ilişkilendirilen mamul kelimesinin İngilizce karşılığı “finished goods” bilinmektedir.
Stok: Stok kelimesi Türk Dil Kurumu sözlüğünde “sanayi dalında yararlanılan ham, işlenmiş veya yarı işlenmiş maddelerin tümü” ve “firmaların üretim ya da satışlarındaki beklenmedik dalgalanmaları karşılayabilmek için tuttukları veya satamadığı mamul, yarı mamul ve hammadde” olarak tanımlanmıştır. İngiliz muhasebe literatüründe “stock” kelimesi stok anlamında kullanılmaktadır. Bu kelimenin kökeni Fransızca “stock” kelimesine dayanmaktadır.
Envanter: Türkçede işletmelerin, işlerine başladıklarında veya herhangi belirli bir dönemin başında veya sonunda varlıkları ile borçlarını değerleyerek saptamalarına “envanter” denir. Amerikan muhasebe literatüründe “inventory” kelimesi mal stoku veya mamuller, yarı mamuller veya hammadde ve malzeme varlığı anlamına gelmektedir. “Inventaire” kelimesi dilimize, Fransızcadan alınmıştır. Aslı Latince “inventarium” kelimesidir. Bu kelimenin anlamı saymak, tartmak, ölçmek suretiyle bulunan şeyler demektir.
Tahsilat: Tahsilat kelimesi Arapça kökenli olup, tahsil kelimesinin çoğuludur. Tahsil kelimesi ise Arapça “hsl” kökünden gelmekte olup, eşkökeni olan “husul” kelimesi “olma, oluşma, üreme, sonuç veya başarı elde etme” anlamlarına gelmektedir. Tahsilat kelimesi, Türk Dil Kurumu sözlüğünde; “Alacakların toplanması veya süresi içinde ödenmeyenlerin yasal yollarla alınması” olarak tanımlanır. Muhasebede bu anlamı ile yer alır. Tahsil kelimesinin ise iki anlamı bulunmaktadır. Parayı alma, toplama ve hepimizin bildiği genel haliyle öğrenim anlamı içerir. Muhasebede bu anlamı, yani parayı alma ve toplamayı ifade ederken, kasaya olan her para girişi tahsil olarak 100 Kasa hesabına borç kaydı atar.
Tediye: Türkçede bir Muhasebe terimi olarak, ödeme veya bir borcu yerine getirme anlamına gelen Tediye kelimesi Arapçada aynı anlama gelen “tadiya” kelimesinden gelmektedir. “Tadiya” kelimesi ise yine Arapçadaki “ada” kelimesinden türemiştir. Türkçeye eda olarak geçen “ada” kelimesi Arapçada; borç veya borç gibi olan herhangi bir şeyi ödeme, yerine getirme şeklinde olup, muhasebe dışındaki genel anlamlarında ise; tarz, ifade, üslup, şive, ton, naz, cilve anlamlarında kullanılır.
Tazminat: Tazminat kelimesi Türk Dil Kurumu sözlüğünde “zarar karşılığı ödenen para, ödence” şeklinde tanımlanır. Tazminat kelimesinin kökü Arapça “tazmin” kelimesine dayanmaktadır. Tazmin “içine sokma, kapsatma, hasar veya kefalet borcu ödeme” anlamına gelmektedir. Tazmin kelimesi Arapça “zımn” kelimesinden türemiştir. Zımn kelimesinin şu anlamları vardır: “iç taraf”, “maksat, istek” , “açıkça söylenmeyip, dolayısıyla anlatılmak istenilen söz, gizli maksat.
Portföy: Portföy kelimesi Fransızca kökenli olup, Fransızca “taşımak” anlamına gelen “porter” ve “yaprak, kağıt” anlamına gelen “feuille” kelimelerinin birleşiminden oluşmaktadır. Birleştirilmiş haliyle, “Portefeuille” kelimesi “evrak taşır”, “cüzdan” anlamındadır. Bu kelimenin esas kökeni ise İtalyanca “taşımak” anlamına gelen “porta” ve “kağıt, yaprak” anlamına gelen “foglio” (Latince “folio”) kelimelerinden oluşan “portafoglio” kelimesidir. Portföy kelimesinin, Türk Dil Kurumu sözlüğünde iki anlamı bulunmaktadır. Bunlardan biri Para cüzdanıdır. Diğer anlamı ise, gerçek veya tüzel bir kişinin kazanç sağlamak amacıyla oluşturduğu mali varlıklar bütünü” olarak tanımlanır. Muhasebede ele aldığımızda, özellikle çek ve senet konusunu anlatırken, gerek teoride gerekse program üzerinde, söylediğim şudur ki, müşteriden aldığımız çek ve senetlerin bizdeki ilk konumu, pozisyonu ‘portöy’dür. Portföydeki çekler, diğer bir ifadeyle cüzdandaki çeklerdir. Beni şu an okuyan bütün öğrencilerim bu kavrama ve tanıma hiçte yabancı olmadıklarını göreceklerdir.
Kapital: Kapital kelimesi Fransızca “baş, başlıca, belli başlı, temel” anlamlarına gelen “capital” kelimesine dayanmaktadır. Türk Dil Kurumu sözlüğünde kapital kelimesi “sermaye, anamal, başmal” olarak açıklanmıştır. Kapital kelimesinin İngilizce karşılığı ise sermayeyi ifade eden “capital” kelimesidir.”Capital” kelimesinin kökeni ise, “baş” anlamına gelen Latince “caput” kelimesine dayanmaktadır. Kapital kelimesi 13. Yüzyılda ortaya çıkmıştır.
Seçtiğim örneklemelerle ifade etmeye çalıştığım muhasebe etimolojisine dair, eğer ilginizi çektiyse sizlerde farklı kaynaklardan araştırmalar yapabilir, daha birçok kavramın kökenine gidebilirsiniz.
Kaynakça olarak kullandığım, İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Muhasebe Enstitüsü yazarlarına, hazırladıkları doküman için teşekkürlerimi iletirim.
Diğer kaynaklar: Çağdaş Türkçenin etimolojik sözlüğü – Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat